Səbuhi İbrahimov. Əlyazmalar Naxçıvanın qədim tarixi haqqında.

Çap

HACI SƏBUHI İBRAHIMOV
Fəlsəfə doktoru
AMEA NB  E-mail: Hazır ki e-mail adres spam botlar tərəfindən qorunur , Baxmaq üçün Javascripti aktiv etməlisiniz.

ƏLYAZMALAR NAXÇIVANIN QƏDİM  
TARİXİ HAQQINDA

Əlyazma mətnlərdə Naxçıvanın tarixi ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi demək olar lap qədimlərə gedib çıxır. Naxçıvan tarix boyu özünün şəhərsalma sənətkarları ilə, dünyada məşhur olmuşdur. Memar Əcəmi Naxçıvaninin tikdiyi möhtəşəm abidələr bütün Şərqin nadir sənət inciləri hesab olunur. Naxçıvanda mövcud olan toponimlər bir sıra Şərq əsatirləri ilə bağlıdır. Hətta Naxçıvanın adını belə Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlayırlar.

Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu yerlərə vaxtilə "Huhçular" deyiblər. Sonra həmin söz dəyişikliyə uğrayaraq "Naxçıvan" adını almışdır. Ərəb-fars mənbələrinə əsaslanan tədqiqatçılar isə Naxçıvan sözünün ərəb, fars dillərindəki "Nəqşi-cahan"("Dünyanın naxışı") sözü ilə əlaqələndirirlər. (17, s. 3)
Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi dünya mədəniyyətinin beşiyidir. Bu qədimlilik onu deməyə imkan verir ki, həqiqətən Naxçıvan qədim türk diyarı olmaqla bərabər, həm də Şərqin mədəniyyət, sənət, iqtisadiyyat, ticarət mərkəzi olmuşdur. Ona yerli türk tayfaları türkcə "Nuhçu", ticarət yollarını buradan salan Şərq tacirləri isə "Nəqşi-cahan" deyiblər. Oğuz türklərinin məşhur "Oğuznamə" kitabında Naxçıvan torpaqları Azərbaycan yurdu kimi təqdim olunur. Fəzlullah Rəşidəddin "Cameil-təvarix" kitabındakı "Oğuznamə"də oğuz türklərinin atası Oğuzun yürüşləri təsvir olunur. Müəllif kitabında Naxçıvanı Arran və ya Şirvan vilayəti tərkibində verir.
Azərbaycan dövlətçilik tarixində min ildən artıq tarixə malik Alban-Arran dövlətinin sərhədləri Araz çayı boyunca keçmiş və Naxçıvan həmin dövlətin əsas istehkamlarından olmuşdur. Məşhur dünya səyyahı Övliya Çələbi öz "Səyahətnamə"sində Naxçıvan mahalının vaxtilə Alp Ər Tunqa tərəfindən yaradıldığını qeyd edir. Alp Ər Tunqa bütün türklərin babası sayılır. Firdövsinin "Şahnamə"sində onun adı Əfrasiyab kimi verilir. Firdovsi onu  Turanın şahənşahı kimi tərənnüm edir.
Əlyazma mətn mənbələrində Naxçıvanın ilk şəhərsalma məskəni kimi verilməsi tarixi gerçəklikdir. Moinin ensiklopediyasında qeyd edilir ki, “Naxçıvan Qafqazın ən qədim şəhərsalma məskəni kimi, tarixi çox qədim əski tayfalara gedib çıxır” (18, s. 2111).
Digər mənbələrdə Əli Əkbər Dehxudanın “Lüğətnamə” əsərində Naxçıvanın adı “Naxçervan” yəni “şikarçı, ovçuluğu sevən, ovçunun dostu və şikar edən mənasında verilmişdi. Və bu şəhərin digər adı isə əvvəllər “Nəşəvi” adlanmışdır. Söz ustası  sahibi Hinduşah Naxçivan əhlindən idi ki, deyirdi: Naxçıvanın adı Nəşəvi, Nəqçevan olmuşdur” (19, s. 19781).    
Qeyd etdiyimiz kimi, Naxçıvan lap qədimdən dünyanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Əlavə olaraq  onu da deyə bilərik ki, Naxçıvan həm də ədəbiyyatın beşiyi olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Naxçıvanın adı qədim tarixi, ədəbi mənbələrdə çəkilir. "Tarixin atası" sayılan Heradot özünün "Tarix" kitabında "Astiaq" və "Tomiris" əfsanələrini vermişdir. Onun təsvir etdiyi hadisələr həm də Naxçıvanda baş verir.
Eramızın VII əsrində meydana gəlmiş "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Naxçıvan toponimləri qeyd olunur. Dastanın 10-cu boyu "Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu" adlanır və bu boyda nəql olunur ki, Uşun Qocanın böyük oğlu Əgrək Əlincə qalasına gedərkən tutulub zindana salınır. Qardaşı Səgrək böyüyüb onu zindandan xilas edir.
Tarixi həqiqətləri bilməyən bəzi oxucularda belə təsəvvür yarana bilər ki, Əlincə qalası o vaxt yad ölkə olub. Əslində isə məsələ tamam başqadır. Dastanda bütün hadisələr oğuz ellərində baş verir. Onları bir-birindən ayıran dini-məzhəbdir. Elə bu kimi boylar da tarixi həqiqətləri əks etdirir. VII-VIII əsrlərdə oğuzların hamısı islamı qəbul etməmişdi. Əlincə qalası da islamı qəbul etməyən türklərin ərazisi sayılırdı. Sonralar Babək hərəkatı da bu tərəflərdən başlayıb xilafətə qarşı qanlı döyüşlərlə yadda qaldı. Həmin döyüşlərdə islamı qəbul etməyən oğuzlar daha çox fəallıq göstərirdilər.
XI əsrdə Naxçıvan Rəvvadilər dövlətinin mərkəzi şəhəri olmuş və dövlətin rəsmi nümayəndələri Naxçıvan şəhərində oturmuşlar. Onların sarayında Əsədi Tusi, Qətran Təbrizi kimi, məşhur şairlər fəaliyyət göstərirdi. Əsli Tusdan olan Əsədi Tusi ilə bağlı rəvayətlər birbaşa Naxçıvanın  XI əsr tarixinə aydınlıq gətirir. Xorasanda baş verən aclıqdan, səfalətdən qaçan məşhur "Şahnamə" epopeyasının müəllifi Firdovsinin müəllimi Əsədi Tusi Naxçıvan-Rəvvadi hökmdarı Əbu Duləfə pənah gətirir. Əbu Duləf onu çox səmimi qarşılayır və şeirə-sənətə böyük hörməti olduğunu söyləyir. Naxçıvan hökmdarı söhbətində deyir ki, siz tuslular epopeya yazmaqla məşhursunuz. Gəl sən də bizim Naxçıvan xalqının tarixi keçmişini, qəhrəmanlığını əks etdirən "Gərşaspnamə" epopeyasını yaz. Əsədi hökmdarın sifarişi ilə 1054-1056-cı illərdə məşhur, 9 min beytlik "Gərşaspnamə" epopeyasını yazıb Əbu Duləfə bağışlayır. Əsədi Tusi epopeyasının əvvəlində bu görüşü belə xatırlayır:


یکی کار جستم  همئ  ارجمند                که نام  شود  زو  بگیتی بلند       
  مهی بد بر سرد اد و  بنیاد دین                     گرانمایه دستور  شاه زمین
محمد مه جود  و چرخ  هنر                           اسمعیل  حصی  مرو را بدر
ردی دانش  ارای یزدان  برست              زین حلم  و  دریا  دل  و راد دست
بردارش  والا  ابراهیم  راد                             گزین  جهان گرد مهتر نژاد
زهر کس فزون  جاهشان نزد شاه                 گذشته درفش  مهیشان  زماه
ببگماز  یک روز  نزد یک خویش            مرا هر دو  مهتر  نشاندند  بیش
 بسی یاد  نام  نکو  رانده شد                به مستی  دفتر باستان  خوانده شد
ز هر گونه  رایی فکنده  شده من                   بس انگه  گشادند  بند  سخن
که فردوسی  طوسی  باک مغز                       بداد ست  داد  سخنهای  نغز
بشهنامه  گیتی  بیاراست  است              بدان  نامه  نام  نگو خواسته است
تو همشهر ی  او  را  و  هم  بیشه ای       هم اندر  سخن  چابک  اندیده ای
بدان  همره  از  نامه  با ستان                        بشعر ارا خرم یکی داستان
تو زین  داستان  گنجی  اندر  جهان         بمانی  که  گز  هرگز  نگردد نهان
ز کس  یاد  این  گنج  بر دل میار                    جز از  شاه  ارانی  شهریار
که تا  جایگه  باقتی  نخچوان                بدین  شاه شد بخت  بیرت  جوان
شه  اران  و  بشت  ایرانیان                         مه  تا  زیان  تاج  شیبانیان
ملک ابو دولف  شهریار  زمین                         جهاندار  ارانی  باک دین
بزرگی  که  با  اسمان  همبرست                  ز تخم  ابراهیم  بیغمبر  است
نه کسی را  بود  فره وجود او                  نه  فرزند  اون  میر  محمود  او
برادرش  چون  ماه  با  ان  با  کزاد                 ابراهیم بن  صفر با فرو داد  


“Mən layiqli iş axtardım ki, adım dünyada məşhurlaşsın. Hakim idim, imanı qoruyurdum, yer üzünün xeyirxah fərman verəni, Məhəmməd səxavət ayıdır, xeyirxahlar göyündə. Ismayıl bu işdə ona ata, Allaha xidmət edən, biliyi bəzəyən, müdrik. Dəniz kimi ürəyi olan, həyat tək qısa olan. Onun qardaşı böyük səxavət sahibi Ibrahim. Bütün dünyanın secmələrindən yaranmış pəhləvan. Onların hər ikisi hamıdan uça. Onların bayrağı aydan da uca. Bir dəfə məni öz yanında oturtdu. Çox salnamələr oxudu, bütün fikirləri sadaladı, sonra birbaşa mətləbə kecdi. Tuslu Firdovsi təmiz beyinlə gözəl sözlər söyləmiş. O dünyanı "Şahnamə"si ilə bəzəmişdir. Bu kitabla  özünə şöhrət qazanmışdır. Dedi sən onun həmyerlisisən, sənət dostusan. Fikir söyləməkdə ona taysan. Qədim deyilənlərə müvafiq yeni bir əsər yarat. Bu işinlə dünya sərvətlərinə yeni sərvət verərsən. Bu sərvətdə heç kəsi yad etmə, təkçə Arran hökmdarını xatırlat. Sən Naxçıvana  gələndən sonra köhnə taleyin təzələndi. Iranlıların himayədarı olan Arran şahı, bütün təzələrin tacidarı, bütün yer üzünün fədakarı Əbu Duləf, pak din sahibi olan Arran cahangiri. Onun özü Ibrahim  peyğəmbərin nəslindəndir və böyük şəxsiyyətdir. Ona tay olan yoxdur, onun  oğlu Mir Mahmud da mötəbər şəxsdir. Qardaşı Ibrahim bin Səfər ay kimi onunla bərabər olur” (16, s. 250).
Bu beytlərdən görünür ki, XI əsrdə Naxçıvan həqiqətən də böyük mədəniyyət mərkəzi olmuş və şeirə-sənətə xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Həmin dövrdə Naxçıvanda təkcə Azərbaycan üçün yox, həm də bütün  Şərq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən "Gərşaspnamə" kimi möhtəşəm abidələr yaranırdı.
XI əsrdə yaşayıb "Vis və Ramin" poemasını qələmə alan Fəxri Gürgani də əsərində təsvir etdiyi coğrafi ərazilərə Azərbaycanı və  Naxçıvanı da daxil etmişdir. Poemada təsvir olunan ağıllı, gözəl Gül obrazı azərbaycanlı qızıdır. Onun yaşadığı məmləkət də Azərbaycan-Naxçıvandır.
XII əsrdən etibarən Naxçıvan Atabəylər dövlətinin tərkibində olur. Həmin dövrdə Atabəylərin iqamətgahı da Naxçıvanda olmuşdur. Atabəy Eldənizin arvadı və oğlanları Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslanın anası Möminə xatun da burada vəfat etmiş və həmin əsrdə məşhur memar Əcəmi onun qəbri üzərində "Möminə xatun" məqbərəsini tikmişdir.
 “Atabəylərin saryında əl-Fərabi, Mucirəddin Beyləqani, Əsirəddin Əxsikəti, Əbu Bəkr ibn Xosrov, Əşhəri, məşhur həkim kimi tanınmış Mövlana Cəlaləddin Ruminin yaxın dostu və həkim Əkmələddin ən-Naxçıvani kimi şairlər yaşayıb yaradırdı və onların sarayı ilə böyük Nizami bağlı idi” (15, s.  229). Nizami Gəncəvi özünün məşhur “Xosrov və Şirin” poemasını Atabəy hökmdarlarına həsr etmişdir. Şairin dostu və dövrün məşhur yazıçısı Əbu Bəkr ibn Xosrov Gəncədən idi. Tez-tez Gəncəyə gedirdi. Sarayda isə Atabəylərin uşaqlarını tərbiyə edirdi. Məşhur Cahan Pəhləvanı və Qızıl Arslanı lap uşaqlıq illərindən o tərbiyə etmiş, müxtəlif elmləri öyrətmişdir. Onun “Munisnamə” adlı əsəri də mədrəsələrdə dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Araz çayı sahilində yerləşən qədim Naxçıvan diyarı özünün zəngin tarixi-keçmişi ilə dünya mədəniyyəti xəzinəsinə əvəzsiz dahi şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Cöğrafi şəraitinə görə Araz çayının fövqündə duran Naxçıvan, böyük strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Sanki Araz çayı Naxçıvanın dünyada tanınma işarə-mərkəzi olmuşdur. Qədim əlyazma mətnlərdə rast gəldiyimiz Araz çayının forma və məzmun baxımdan necə çay olması barədə qısa da olsa məlumat verilir. Şərqin tanınmış böyük alimi İbn əl-Vərdi “Xəridət əl-əcaib və fəridət əl-qəraib” əsərində nümunə olaraq Araz çayı haqqında verilmiş əlyazma mətnin bir hissəsinin XVI əsrdə Mahmud Şirvani tərəfindən tərcümə edilmiş cümləsinə nəzər yetirək.


نهر ارس باذربايجان و هوشديد البحري و بارضه حجاره بعضها ظاهره و بعضها مغطاه بالماء و لهذا السبب لا يجري فيه
الفسق و هو نهر مبارك كثير اماينجو غريقه                     

                                                                    
“Nəhr Araz Azərbaycandadır ki, Naxçıvandan keçər. Qayət bərk akar və içində böyük taşlar var, bəzi bəllüdür, bəzi degil. Ol səbəbdən gəmi anda yürüməz. Bu dəxi mübarək sudur, qərq olmuşların əksəri nicat bulmuşdur...” (1, s. 126b). 
Həqiqətən də Araz çayı boyunca Naxçıvanın şəhər və kəndlərinin yerləşdiyi bir ərazidə tarixin zəngin arxiv materialları gizlənir. “İstər osmanlı, istərsə də onlardan əvvəlki dövrlərin mənbələrindən Naxçıvan diyarının şəhərləri kimi Naxçıvan və Ordubadın adı qeyd edilir. XVI əsrin II yarısından etibarən şəhərlər sırasına Culfanın (Culha) əlavə olunduğu görülür. Döğrudur, osmanlı narrativ mənbələrində Culfanın “qala” olduğu göstərilsə də, 1590-cı il tarixli İrəvan əyalətinin və 1727-ci il tarixli Naxçıvan sancağının “müfəssəl dəftər”lərində Culfanın “kənd” (“qərye”) olduğu yazılmışdır” (2, s. 15).
Bu gün əlimizdə çox qiymətli əsər olan “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri” qədim Naxçıvan əhalisinin mətanətliliyindən, dəyanətliliyindən, qeyrətindən xəbər verir. Baxmayaraq ki, müəyyən yad elli işğalçılar tərəfindən təqibə məruz qalmış naxçıvanlılar tez bir zaman kəsiyində inkişaf etmiş və tərəqqiyə nail olmuşlar.
Naxçıvan əhalisi həmişə olduğu kimi XVI-XVIII əsrlərdə də öz milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasında fəal iştirak etmiş və etiqad etdikləri dinin mənafeyi üçün mühüm əhəmiyyətli addımlar atmışlar. Elə bunun sayəsində də XVI-XVIII əsrlərdə Naxçıvan tipik bir müsəlman şəhəri, hərbi-inzibati, ticarət, sənətkarlıq mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə Naxçıvan şəhərində 3 came; cameyi-Qızıl Arslan, cameyi-Məhəmməd kəndxuda, cameyi-Şərif və 10 məscid; Ağa məscidi, Hacı Xəlil məscidi, Keçəçi məscidi, Molla Əhməd məhəlləsinin məscidi, Sultan Mahmud məscidi, Hacı Sani məscidi, Bəsri məscidi, Şeyx Əminəddin məscidi, Ətməlik məscidi, İsmayilan məscidləri fəaliyyət göstərirdi. Son zamanlara qədər “Mömünə-xatun” məqbərəsinin kənarında qalan Qızıl Arslan camesi sovetlər dönəmində baxımsız qalaraq yerlə yeksan edilmişdir. Ayrı-ayrı tarixi sənədlərin açılmasında tərcümə edilən Naxçıvan əlyazma mətnlərinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Belə nəşrlərə nümunə olaraq, Elmira Seyidbəylinin “Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri” (6) adlı əsərini göstərmək mümkündür. 
Əlyazma mətnlərdə orta əsr Naxçıvan tibb elminin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan böyük şəxsiyyətlər yetişmişdir. Bunlardan biri Şərq aləmində tanınmış  filosof və həkim Nəcməddin Əhməd ibn Əbubəkr Naxçıvani olmuşdur. Yaxın Şərq ölkələrində geniş tanınmış məşhur alim öz dövrünün böyük filosof və mütəfəkkiri olmaqla, həm də tibb sahəsində zəngin biliyə malik olmuşdur. Nəsirəddin Tusinin tələbəsi məşhur alim İbn əl-İbri (1226-1286) Nəcməddin Naxçıvani barədə belə yazır: “O, böyük fəzilət sahibi, dəqiq elmlərin dərindən bilicisi idi. Öz vətənində fəlsəfə ilə məşğul olurdu. Ölkələri səyahətə çıxdı, xeyli gəzib dolaşdı, axırda kiçik Asiyaya daxil oldu, böyük mənsəblər tutdu, sonra idarəçilik narahatçılığı ilə, əzab-əziyyətləri onu bezdirdi. Oradan Suriyaya yola düşdü” (9, s. 36).
Mənbələrin verdiyi məlumata görə böyük filosof-təbib ömrünün axırında guşəneşin olmuş, heç yerə çıxmamışdır. Yalnız dostları ona baş çəkmişdir.
Naxçıvanın filosof və təbibi, həmçinin böyük mütəfəkkir-aliminin qədim Naxçıvanda dünyaya gəlməsi haqqında Məhəmməd Bağır Xansari (1811-1895) yazır:  “O, böyük şəxsiyyət Naxçıvan şəhərindən idi və İbn Sinanın əsərlərinə şərhlər yazırdı” (9, s. 36).
 Əlyazma mənbələr Naxçıvana aid orta əsr fəlsəfi irsinin nümayəndəsi olan filosof və həkim Nəcməddin Naxçıvani haqqında belə yazır: “Naxçıvani bir filosof kimi Şərq peripatetizminin mükəmməl bilicisi olmuş, ancaq ardıcıl aristotelçi olmamışdır. O İbn Sinanın kitablarını tənqidi planda araşdırmış, onun bəzi doktrinalarına qarşı öz etirazını bildirmişdir. Mübahisə doğuran fəlsəfi məsələlərdən biri nəfsə dair idi. İnsan cisminin məhvindən sonra nəfsin yaşamasına inanan Naxçıvani Şərq peripatetiklərinin əleyhinə olaraq, İbn əl-İbraninin qeyd etdiyi kimi, “tənəsux  təliminə” güclü meyl etmişdir” (9, s. 37).
XIII əsrdə yəhudi filosofu İbn Kəmmunə İsraili də başqaları kimi N. Naxçıvaninin əsərlərinə şərh yazaraq peripatetik fəlsəfə ilə ona qarşı yönəldilmiş tənqidi fikirləri barışdırmağa səy göstərmişdir. Xucəndi isə N. Naxçıvaninin İbn Sina təliminə dair dediyi tənqidi fikirləri qəbul etməmişdir.
Filosofun bir neçə tanınmış məşhur əsərləri olmuşdur ki, dünyanın diqqətini özünə cəlb etdirmişdir. “Məntiqin məğzi və fəlsəfənin xülasəsi” (“Lübab əl-məntiq və xülasət əl-hikmət”), traktatının bir əlyazması Nəcəf şəhərində mühafizə edilir. Onun İbn Sinanın “Tibb qanunu” (“əl-Qanun fi-tibb”) kitabına yazdığı şərh Parisdə, “İşarələr və qeydlər” (“əl-İşarət vət-təlbihat”) kitabına yazdığı şərh İstanbulda saxlanılır” (10, s. 303).
Naxçıvana dair orta əsr əlyazma mətnlərinin tarixi köklərini nəzərdən keçirdikcə bir daha tam yəqinliyə şahid olursan. Mənbələrdə oxuyuruq: “XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda incəsənət xeyli inkişaf etmişdi. Musiqişünaslıq bir fənn kimi riyaziyyat üstündə gedirdi. XI əsrdə başqa müasirləri ilə yanaşı Əbülhəsən Bəhmənyar da musiqişünaslığa xüsusi maraq göstərmiş, bu barədə ayrıca traktat yazmışdır. O dövrdə memarlıq və xəttatlıq sahəsində isdedadlı sənətkarlar yetişmişdir. Naxçıvanda 1162-ci ildə Yusif ibn Quseyrin, 1186-cı ildə Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə xatının sərdabələrini tikmiş Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani XII əsrin böyük sənətkarlarındandır. Başdan-başa həndəsi nəqşlər və kitabələrlə bəzədilmiş bu abidələr təsviri sənətin müxtəlif növlərini özündə təcəssüm etdirir” (11, s. 57).
Əlyazma mətnlərində Naxçıvanın tarixi köklərinə dair xüsusi bir zənginlik bəxş edən orta əsr alim və filosof nümayəndələri dövrünün tanınmış elm adamları ilə yanaşı, xilafət başçılarının da böyük  rəğbətini qazanmışlar. Xəlifə Nasir li-Dinillah (1180-1225) tərəfindən yüksək qiymətləndirilən elm adamlarından biri də Hinduşah Naxçıvani olmuşdur. H. Naxçıvani də öz növbəsində ona qarşı elmi əsərlər yazmaqla münasibətini bildirir.  “Tarixi mənbələrdən Nasir li-Dinillahın 45 illik hakimiyyəti zamanı xilafətin möhkəmləndiyi göstərilir. Hinduşah Naxçıvani (XIV əsr) Nasir xəlifənin geniş məlumata malik olduğunu, fiqhi dərindən bildiyini, habelə hədislərə dair “Ariflərin ruhu” (“Ruh əl-Arifin”) adlı kitab tərtib etdiyini yazır. Həmin dövrdə xilafətin ictimai-siyasi həyatında türklərin (azərbaycanlıların) geniş fəaliyyət göstərmələri faktı diqqəti cəlb edir: Əbunnəcib Sührəvərdi, Məhəmməd Hibbətullah oğlu Səlmasi və başqalarının Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demələri, Xilafət divanına nəzarət etmək vəzifəsinin Yunis Müzəffər oğlu Urməviyə tapşırılması və s. Görünür, bu, xəlifənin özünün yarımtürk olması ilə bağlıdır; onun anası Zümrüd xanım azərbaycanlı (türk) qızı idi” (11, s. 63).
Əsaslı mənbə sayılan qədim Naxçıvan əlyazma mətnlərinin tarixi kökləri istər elmi mətnin, istərsə də onunla bağlı verilən bilgilərin hansı məxəzlərə söykəndiyini göstərmək zəruri bir məsələ hesab etmək olar. Böyük şəxsiyyətlərin qələmə aldıqları əsərlər sırasında duran əlyazma mətnləri nəinki Naxçıvan ərazisində yaşamaqla yüksəlmiş, həmçinin Azərbaycanın digər bölgələrində də zəngin biliyə malik olan insanların əməyi yüksək qiymətləndirilmişdir. Yüksək fitri istedada, hərtərəfli elmi biliyə malik olan XI-XII əsr nümayəndələrindən biri Həddad ibn Bəkran Əbul-Fəzl ən-Naxçıvani olmuşdur ki, onun haqqında tanınmış tarixçi alim Yaqut əl-Həmavi xəbər vermişdir. “Yaqut əl-Həmavinin verdiyi məlumata görə həmin dövrlərdə Gəncədə “Dər əl-kutub” (“Kitablar evi”) adlı böyük kitabxana olmuşdur. Bu kitabxananın xəzinədarı isə Həddad ibn Bəkran Əbul-Fəzl ən-Naxçıvani imiş” (12, s. 121).
Böyük dühalar yetişdirmiş Naxçıvan tarixi həqiqətləri  üçün bu heçdə yeganə kitabxana xəzinədarı olmamışdır. Bu dövrdə Marağada yaradılan ən böyük elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri də Marağa rəsədxanası olmuşdur. Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında Marağa şəhərinin qərb tərəfindəki bir təpənin üzərində, 1259-cu ildə rəsədxananın tikintisinə başlanmış və başa çatdırıldıqdan sonra, onun nəzdində zəngin bir kitabxana yaradılmışdır. Həmin kitabxana məhsi Nəsirəddin Tusi tərəfindən yaradılmışdır. Bu kitabxananın zənginləşdirilməsi üçün Bağdad, Hələb, Dəməşq, Misir və başqa şəhərlərə, eləcə də Naxçıvana rəsədxana üçün kitab alıb gətirmək məqsədilə adamlar göndərilmişdir.
Sənətə və sənətkarlığa dərin hörmət bəsləyən və himayədarlıq     göstərən orta əsr intibahının qurucusu Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin nümayəndələri öz saraylarında kitab incəsənəti ustalarını,- xəttatları,-rəssamları, müzəhhibləri, cildçiləri və başqa sənəd adamlarını,- toplayaraq, böyük bir miniatur və elmi-bilik məktəbi yaratmışdı. Əlyazma mətnlərdə Naxçıvan tarixi həqiqətləri zaman keçdikcə öz zəngin varlığına sahib olacaq və “Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi”  öz aktuallığını bir daha aşkara çıxaracaqdır.       
Naxçıvan əlyazma mətnlərinin ən böyük xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün reallıqları özündə əks etdirir. İstər XII-XIII əsr Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin qiymətli, eyni zamanda ən zəngin əlyazması olan “Munisnamə” əsəri, istərsə Azərbaycan mədəniyyəti tarixində XIII-XIV əsrlərdə çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan bir alim, şair və dövlət xadimi kimi tanınan Hinduşah Naxçıvaninin “Əs-Sihah əl-əcəmiyyə” əsəri və istərsə də XIX əsrin görkəmli nümayəndəsi olan Hacı Molla Məhəmməd Naxçıvaninin “Qürrətul-Əbsar” (Gözlərin nuru), “Dürrətül-Əbrar” (Söylənilməmiş inci sözlər), “Kəşkülü-Nur” (Nur Qabı), “Məzahir ən-Nur” (Nurların zahir olduğu yerlər) və “Səhabəd-Dümu” (Buludların Göz yaşları) (5) kimi böyük əhəmiyyətə malik olan əsərləri Naxçıvan həqiqətlərinin bariz nümunəsidir ki, heç zaman tarix səhnəsindən silinməyəcəkdir.
“Munisnamə” əsəri XII-XIII əsr Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin iqamətgahında yazılan nadir əlyazma nüsxəsidir. Son dövrlərə qədər tədqiqatçıların diqqətindən yayınmış “əs-Sihah əl-əcəmiyyə” lüğəti Azərbaycan ərazisində, azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən tərtib edilmiş, ilkin dövrlərdə dilimizin leksikası və nəsri haqqında məlumat verən qədim və hələlik yeganə abidə kimi diqqəti cəlb edir. Farsca-türkcə ikidilli lüğət olan “əs-Sihah əl-əcəmiyyə”də 5117 fars sözünün müqabili kimi verilmiş türk mənşəli sözlərin təxmini sayı 10.000-ə yaxındır.
Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvani “dövrünün görkəmli tarixçisi, mütərcimi, munşisi, şairi və dilçisi olmuş, özündən sonra “əl-Sihah əl-əcəmiyyə” adlı  farsca-türkcə lüğətini, ərəb dilində yazılmış “Məvarid əl-ərəb” adlı məşhur tarixi əsərini və bir sıra farsca şerlərini irs qoyub getmişdir” (4, s. 5).   
Digər əlyazma mətnlərdə qarşılaşdığımız Naxçıvan tarixi üçün səciyyəvi olan Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvaninin oğlu Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani (1293-1376) qədim Naxçıvan torpağının bəşər mədəniyyəti və tarixinə bağışladığı ən böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Heç təsadüfi deyil ki, onun “Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib” əsərinin 1396-cı ildə üzü köçürülmüş və hazırda Istanbulda Körpülüzadə kitabxanasında saxlanılan nüsxəsinin katibi bu böyük şəxsiyyəti aşağıdakı kimi təqdim edir: “Əl-Mövla-yi əl-mərhum-i əl-səid-i Şəms əl-melləti vəddin Məhəmməd bin Hinduşah Naxçıvani əl-moştəhr be Şəms əl-monşi” (“Münşi sənətinin Günəşi adı ilə məşhur olan millətin və dinin Günəşi, xoşbəxt mərhum Mövlana Məhəmməd bin Hinduşah Naxçıvani”) (7, s. 503).
Əmək fəaliyyətinə münşiliklə (katibliklə) başlasa da bu sahədə ən yüksək ada layiq görülsə də, sonrakı fəaliyyətində dini işlərdə çalışmış və qeyri-adi savadı, qabiliyyəti, istedadı və haqqa tapınması ilə bu sahədə də “Qazi əl-qüzzat-i məmalik” (Məmləkətlərin qazilər qazisi=baş qazi) ən ali dini hakim rütbəsinə çatmışdır.
Hələlik onun elm aləminə 2 əsəri məlumdur. Birinci əsər “Sihah əl-furs” (“Farsın səlisi”) Fars dilinin izahlı lüğətidir. 2300 söz və ibarənin izahına həsr olunmuş bu əsər dibaçədən, 25 başlıq və 431 fəsildən ibarət olub, o qədər mükəmməl tərtib edilmişdir ki, sonrakı dövrlərdə lüğət tərtibatçıları üçün mənbə olmuşdur. Əsərin özəlliyi ondadır ki, o, təkcə izahlı lüğət olaraq qalmır, özündə çoxlu Azərbaycan-Türk dili materialı, etnoqrafik məlumatlar, şeir nümunələri, dilçiliyə dair maraqlı fikirlər və s.-ni ehtiva edir. Bu əsər 1962-ci ildə Tehranda doktor Ə.Taəti tərəfindən Fars dilində nəşr edilmişdir.
Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin ikinci əsəri “Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib” (“Vəzifələrin təyin edilməsində katiblərə göstəriş”)dir. Bu əsərin yazılma tarixi də maraqlıdır. Gənc yaşlarında Təbrizə gəlib burada Hülakilər sarayında maliyyə işində çalışan  Məhəmməd ibn Hinduşahın fitri istedadı qısa bir zamanda üzə çıxmış, Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu, sonralar vəzirliyə yüksəlmiş Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidinin münşi və nədimi olmuş, yuxarıda deyildiyi kimi, “Şəmsi-münşi” (Münşi sənətinin Günəşi) adını qazanmışdır. Qiyasəddinin yanında Elxani hökmdarı Sultan Əbu Səid Bahadur xanla tanış olmuşdur. Bahadur xan ondakı qeyri-adi qabiliyyəti müşahidə edərək ondan dövlət quruluşu və idarəçilik sistemi haqqında bir əsər yazmasını istəmişdir. Beləliklə, “Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib” əsərinin yazılması başlanılmışdır. Bu proses çox uzun sürmüş və 1366-cı ildə tamamlanmışdır və tale elə gətirmişdi ki, neçə illər sonra ərsəyə gəlmiş bu kitab Cəlari hökmdarı Şeyx Üveysə təqdim olunmuşdur (3, s. 178-179).
Məhəmməd ibn Hinduşah həm də gözəl şair olmuşdur və bir şeirində Vətənindən-Naxçıvandan bəhs edən şair, onu Nəqşi-Cahan (dünyanın bəzəyi) adlandırır. Lakin həm də məmur özbaşınalığı və vergi yığıcılarının tamahkirliyi üzündən onun dağılmağa və boşalmağa üz tutduğunu ürək ağrısı ilə qeyd edir, Bağdad və Təbrizdən savayı, kimsənin başqa belə bir ecazkar məmləkət görmədiyini və haqqında eşitmədiyini bəyan edir. Naxçıvanın pis vəziyyətə düşməsi, əhalinin, eləcə də, mütəxəssislərin buradan köç etməsi ona çox ağır təsir etmiş və öz əsərində bu ölkə barədə çoxlu dəyərli məlumatlar vermişdir. Bu baxımdan onun yuxarıda bəhs etdiyimiz şeiri də çox maraqlıdır:
Sevgili ölkəmi və Vətənimi yada salanda,
Xarabalara gözlərimdən qanlı yaş axar oldu.
Mənim ölkəm ürəyim tək çərxifələkdən xarab oldu,
Xatirim fələyin sınaq imtahanına tuş oldu.
Naxçıvan Nəqşi-cahan idi, fələyin hökmündən,
Qurd və qarğalara Nəqşi-cahan məkan oldu.
O zalım dinsiz hakim məzlumları məhv edir,
Zinhar, ey adil şah, o zalımın məhvi tamam oldu.
Ey şah, onların dəfi üçün xalqa minnət eyləmə,
Sənin minnətin hər zaman ulu yaradandan oldu (7, s.469).
Əlyazma mətnlərdə Naxçıvan tarixi həqiqətlərinin dərin köklərinə dair materiallar bir o qədər olmasa da müəyyən elmi tədqiqat axtarışları öz bəhrəsini verməkdədir. Bu elmi tədqiqat axtarışlarından hasilə gələn əsərlərdən biri də XI əsr şairi Əsədi Tusinin “Gərşaspnamə” poemasıdır. Həmin poemanın əlyazma nüsxəsinin əvvəlində Naxçıvan haqqında belə deyilir:
Layiqli iş gəzib hey fikirləşdim,
Adımı tarixlərə necə yazım mən.
Bəlkə hakim olum, ya dinə arxa,
Bəlkə şah yanında adi bir darğa.
Məhəmməd adildir, sahibi-hünər,
Atası İsmayıl Həsi dərdimi bilər.
Allahpərəst, müdrik, bilik axtaran,
Səbrli, əliaçıq, qəlbi geniş insan.
Onun qardaşıdır böyük İbrahim,   
Əsli, nəcabəti, dünyaya hakim.
Hamıdan üstündür, yeri şah yanı,
Onun bayraqları tutub dünyanı.
Bir dəfə məclisdə yanında oldum,
Mənə hörmət etdi hər iki hakim.
Yaxşı adlardan söhbəti saldı,
Köhnə dastanları əlinə aldı.
Fikrini bildirdi olub keçənə,
Elə o yerdəcə söz düşdü belə.
Dedi: - Firdovsi, Tusi ağıllı olub,
Ondan dastanlar yadigar qalıb.
“Şahnamə”silə bəzəndi dünya,
Dastanda oldu sanki bir xülya.
Sən ona yerli, özündə şair,
Söz mülkündə olduqca mahir.
Köhnə bir dastan dilə gətir sən,
Bir yeni dastanı bizə yetir sən.
Elə bir dastan bizlərə söylə,
Onu bilməyib bir kimsə hələ.
İşdən xəbərdar olmasın kimsə,
Yalnız Arran şahı yazsın tarixə.
Sən Naxçıvana gələndən bəri,
Şahın sayəsinə bəxtin gətirdi” (8).
 Bu beytlərdən məlum olur ki, saray əyanlarından olan Məhəmməd ibn İsmayıl Həsi və onun qardaşı İbrahim şairi öz evinə dəvət edir. Onlar məclisdə ədəbiyyatdan söhbət edirlər. Söhbət Firdovsidən, onun yazdığı “Şahnamə”dən düşür. Çox güman ki, həmin anda qardaşlar Əsədiyə məsləhət bilirlər ki, şaha bir dastan ithaf etsin və o da Firdovsi kimi şöhrətlənib tarixə düşsün. Şairə xatırladırlar ki, şah səni Naxçıvanda yaxşı qarşılamış, onun hesabına bəxtin gətirmişdir.  
Sonrakı misralarda şair Rəvvadi hökmdarı Əbu Duləfi mədh edir:
Əbu Duləf dünyada cəsur şahdır,
Arran cahandarı, dini də pakdır.
Göylərə çatır onun şöhrəti,
İbrahim peyğəmbərdir nəcabəti.
Onun səxavəti olduqca çoxdur,
Oğlu Mir Mahmuda çatan yoxdur.
Onun qardaşı pak doğulmuş ay,
Hanı İbrahim ibn Səfərə tay” (8). 
Bu əlyazmalardan məlum olur ki, XI əsrdə paytaxtı Naxçıvan olan Rəvvadi hökmdarı Əbu Duləf milli mədəniyyətin, ədəbi mühitin inkişafına xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Məhz onun sifarişi ilə məşhur Şərq şairi Əsədi Tusi “Gərşaspnamə” epopeyasını yazmışdır. Epopeyanın məzmununu qədim Şərq tarixi və mifologiyası təşkil edir. 
Əsaslı yazılı mənbələr onu deməyə imkan verir ki, həqiqətən milli mədəniyyətimizin fövqündə duran qədim Naxçıvan əlyazma mətnləri bir mənəvi sərvət olaraq bu gün öz bəhrəsini verməkdə davam edir. 
Muxtar Respublikamızda hər bir sahədə olduğu kimi elm sahəsində də böyük uğurlar əldə olunmuşdur. Bu uğurlardan biri də AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun payına düşür ki, milli-mənəvi sərvətimiz olan qədim əlyazma nüsxələri tədqiqata cəlb olunmuş və nəticədə tərcümə edilərək öz doğma dilimizdə ictimaiyyətin ixtiyarına verilmiş, ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi Naxçıvan tarixi haqqında həqiqətlərin aşkara çıxmasına böyük təsir göstərmişdir.
Bu tərcümə olunan əsərlərdən biri də XII-XIII əsrlər Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin sarayında ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi tarixdə ədəbi mühitə verilən qiymətin bariz nümunəsi olan “Munisnamə”dir ki, öz dövrünün zəngin xüsusiyyətlərinə malikdir. Əsərdə  eramızdan əvvəl Naxçıvanda baş verən mühüm və olduqca əhəmiyyətli olan tarixi hadisələr qələmə alınmışdır. Naxçıvan tarixi üçün maraqlı və olduca zəngin olan bu hadisələrdən biri də “Əshabi-Kəhf” əhvalatı olmaqla daha çox diqqəti cəlb edir. Əsərdə göstərilən Dağ Yunis dövründə “Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi” öz mədəni irsini qoruyub saxlamış və inkişaf etdirmişdir.  
                                 Bura bir bol meyvəli bağdır,
                                 Nadir incilərin olduğu məkandır.
                                 Dahilər vətəni o Naxçıvandır,
                                 Əzəli əbədi Nəqşi – Cahandır (13, s. 27).

Ədəbiyyat
1. İbn əl-Vərdi. Xəridət əl-əcaib və fəridət əl-qəraib, Misir 1324 h.q.  540 s.
2. Məmmədov H.  Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, Araşdırma, qeyd  və şərhlərin müllifi,  Bakı: Elm,  2001. 374 s.
3. .Piriyev V, Naxçıvan tarixindən səhifələr, Bakı: Müəllim, 2004, 126 s.
4. Naxçıvani H. Əs-Sihah əl-əcəmiyyə, Bakı: Şərq-Qərb, 1993, 295 s.
5. Naxçıvani M. Səhabəd-Dümu, Naxçıvan Əlyazmalar Fondu, 1295 h.q. 492 s.
6. Seyidbəyli E. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri, Bakı: Elm, 2000. 280 s.
7. Muxammed ibn Xinduşax Naxçıvani, Dastur al katib fi tayin al-      maratib (kritiçeskiy tekst predislovie i ukazateli A.A.Ali-zade-na persidskom əzıke), t.1, ç.2, Moskva: Nauka, 1971, 592 s.
8.    Sənan İbrahimov. Əsədi Tusi və Fəxri Gurgani. Bakı-2002, 250 s.
9. Məmmədov Z. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri, Bakı,   1986, 176 s.
10. Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti, Bakı, 1997, 520 s.
11. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994, 340 s.
12. Şərifli K. Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabxanaları, Bakı, 2009, 190 s.
13. İbrahimov S. Munisnamə, Naxçıvan, AzTU, 2008, 147 s.
14. Rom Landaun, “İbn əl-Ərəbinin fəlsəfəsi”, 1952, 360 s.  
15. Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı-1983, 266 s.
16. Bertels E. İstoriya persidsko-tadjikskoy literaturı. Moskva-1965, 556 s.
17. İsmayıl Hacıyev, Əbülfəz Amanoğlu. Tarixdə və Günümüzdə Naxçıvan. Ankara-1998, 92 s.
18. Moinin “Ensiklopediyası”. İran, Tehran, 1371.
19. Əli Əkbər Dehxuda. “Lüğətnamə”. İran, Tehran, 1385. 

Əlyazma mətnlərdə Нахчыванın tarixi ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi demək olar lap qədimlərə gedib çıxır. Naxçıvan тарих бойу юзцнцн şəhərsalma сяняткарлары иля, дцнйада мяшщур олмушдур. Мемар Яcями Нахчыванинин тикдийи мющтяшям абидяляр бцтцн Шяргин надир сянят инcиляри щесаб олунур. Нахчыванда мювжуд олан топонимляр бир сыра Шярг ясатирляри иля баьлыдыр. Щятта Нахчыванын адыны беля Нущ пейьямбярин ады иля баьлайырлар. Тядгигатчылар hesab едирlər ки, бу йерляря вахтиля "Щущчулар" дейибляр. Сонра щямин сюз дяйишиклийя уьрaйараг "Нахчыван" adını алмышдыр. Яряб-фарс мянбяляриня ясасланан тядгигатчылар ися Нахчыван сюзцнцн яряб, фарс дилляриндяки "Нягши-жащан"("Дцнйанын нахышы") сюзц иля ялагяляндирирляр. (17, s. 3)
Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi dünya mədəniyyətinin beşiyidir. Bu qədimlilik onu deməyə imkan verir ki, həqiqətən Нахчыван гядим тцрк дийары олмагла бярабяр, щям дя Шяргин мядяниййят, сянят, игтисадиййат, тижарят мяркязи олмушдур. Она йерли тцрк тайфалары тцркжя "Нущчу", тижарят йолларыны бурадан салан Шярг тажирляри ися "Нягши-жащан" дейибляр. Оьуз тцркляринин мяшщур "Оьузнамя" китабында Нахчыван торпаглары Азярбайжан йурду кими тягдим олунур. Фязлуллащ Ряшидяддин "Жaмeил-тяварих" китабындакы "Оьузнамя"дя оьуз тцркляринин атасы Оьузун йцрцшляри тясвир олунур. Мцяллиф китабында Нахчываны Аrран вя йа Ширван вилайяти тяркибиндя верир.
Азярбайжан дювлятчилик тарихиндя мин илdən artıq тарихя малик Албан-Аrран дювлятинин сярщядляри Араз чайы бойунжа кечмиш вя Нахчыван щямин дювлятин ясас истещкамларындан олмушдур. Мяшщур дцнйа сяййащы Ювлийа Чяляби юз "Сяйащятнамя"синдя Нахчыван мащалынын вахтиля Алп Яр Тунга тяряфиндян йарадылдыьыны гейд едир. Алп Яр Тунга бцтцн тцрклярин бабасы сайылыр. Фирдювсинин "Шащнамя"синдя онун ады Яфрасийаб кими верилир. Фирдовси ону  Туранын шaщяншащы кими тяряннцм едир.
Əlyazma mətn mənbələrində Naxçıvanın ilk şəhərsalma məskəni kimi verilməsi tarixi gerçəklikdir. Moinin ensiklopediyasında qeyd edilir ki, “Naxçıvan Qafqazın ən qədim şəhərsalma məskəni kimi, tarixi çox qədim əski tayfalara gedib çıxır” (18, s. 2111).
Digər mənbələrdə Əli Əkbər Dehxudanın “Lüğətnamə” əsərində Naxçıvanın adı “Naxçervan” yəni “şikarçı, ovçuluğu sevən, ovçunun dostu və şikar edən mənasında verilmişdi. Və bu şəhərin digər adı isə əvvəllər “Nəşəvi” adlanmışdır. Söz ustası  sahibi Hinduşah Naxçivan əhlindən idi ki, deyirdi: Naxçıvanın adı Nəşəvi, Nəqçevan olmuşdur” (19, s. 19781).     
Гейд етдийимиз кими, Нахчыван лап гядимдян dünyanın мядяниййят мяркязlərindən biri олмушдур. Ялавя олараг  ону да дейя билярик ки, Нахчыван щям дя ядябиййатын бешийи олмушдур. Тясадцфи дейил ки, Нахчыванын ады гядим тарихи, ядяби мянбялярдя чякилир. "Тарихин атасы" сайылан Щерадот юзцнцн "Тарих" китабында "Астиаг" вя "Томирис" яфсанялярини вермишдир. Онун тясвир етдийи щадисяляр щям дя Нахчыванда баш верир.
Ерамызын ВЫЫ ясриндя мейдана эялмиш "Китаби-Дядя Горгуд" дастанында Нахчыван топонимляри гейд олунур. Дастанын 10-жу бойу "Ушун Гожа оьлу Сяэряйин бойу" адланыр вя бу бойда нягл олунур ки, Ушун Гожанын бюйцк оьлу Яэряк Ялинжя галасына эедяркян тутулуб зиндана салыныр. Гардашы Сяэряк бюйцйцб ону зиндандан хилас едир.
Тарихи щягигятляри билмяйян бязи охужуларда беля тясяввцр йарана биляр ки, Ялинжя галасы о вахт йад юлкя олуб. Яслиндя ися мясяля тамам башгадыр. Дастанда бцтцн щадисяляр оьуз елляриндя баш верир. Онлары бир-бириндян айыран дини-мязщябдир. Еля бу кими бойлар да тарихи щягигятляри якс етдирир. ВЫЫ-ВЫЫЫ ясрлярдя оьузларын щамысы исламы гябул етмямишди. Ялинжя галасы да исламы гябул етмяйян тцрклярин яразиси сайылырды. Сонралар Бабяк щярякаты да бу тяряфлярдян башлайыб хилафятя гаршы ганлы дюйцшлярля йадда галды. Щямин дюйцшлярдя исламы гябул етмяйян оьузлар даща чох фяаллыг эюстярирдиляр.
ХЫ ясрдя Нахчыван Ряввадиляр дювлятинин мяркязи шящяри олмуш вя дювлятин рясми нцмайяндяляри Нахчыван шящяриндя отурmuşлар. Онларын сарайында Ясяди Туси, Гятран Тябризи кими, мяшщур шаирляр фяалиййят эюстярирди. Ясли Тусдан олан Ясяди Туси иля баьлы рявайятляр бирбаша Нахчыванын  ХЫ яср тарихиня айдынлыг эятирир. Хорасанда баш верян ажлыгдан, сяфалятдян гачан мяшщур "Шащнамя" епопейасынын мцяллифи Фирдоvсинин мцяллими Ясяди Туси Нахчыван-Ряввади щюкмдары Ябу Дуляфя пянащ эятирир. Ябу Дуляф ону чох сямими гаршылайыр вя шеиря-сянятя бюйцк щюрмяти олдуьуну сюйляйир. Нахчыван щюкмдары сющбятиндя дейир ки, сиз туслулар епопейа йазмагла мяшщурсунуз. Эял сян дя бизим Naxçıvan халгынın тарихи кечмишини, гящряманлыьыны якс етдирян "Эяршаспнамя" епопейасыны йаз. Ясяди щюкмдарын сифариши иля 1054-1056-жы иллярдя мяшщур, 9 мин бейтлик "Эяршаспнамя" епопейасыны йазыб Ябу Дуляфя баьышлайыр. Ясяди Туси епопейасынын яввялиндя бу эюрцшц беля хатырлайыр:

یکی کار جستم  همئ  ارجمند                که نام  شود  زو  بگیتی بلند        
  مهی بد بر سرد اد و  بنیاد دین                     گرانمایه دستور  شاه زمین
محمد مه جود  و چرخ  هنر                           اسمعیل  حصی  مرو را بدر
ردی دانش  ارای یزدان  برست              زین حلم  و  دریا  دل  و راد دست
بردارش  والا  ابراهیم  راد                             گزین  جهان گرد مهتر نژاد
زهر کس فزون  جاهشان نزد شاه                 گذشته درفش  مهیشان  زماه
ببگماز  یک روز  نزد یک خویش            مرا هر دو  مهتر  نشاندند  بیش
 بسی یاد  نام  نکو  رانده شد                به مستی  دفتر باستان  خوانده شد
ز هر گونه  رایی فکنده  شده من                   بس انگه  گشادند  بند  سخن
که فردوسی  طوسی  باک مغز                       بداد ست  داد  سخنهای  نغز
بشهنامه  گیتی  بیاراست  است              بدان  نامه  نام  نگو خواسته است
تو همشهر ی  او  را  و  هم  بیشه ای       هم اندر  سخن  چابک  اندیده ای
بدان  همره  از  نامه  با ستان                        بشعر ارا خرم یکی داستان
تو زین  داستان  گنجی  اندر  جهان         بمانی  که  گز  هرگز  نگردد نهان
ز کس  یاد  این  گنج  بر دل میار                    جز از  شاه  ارانی  شهریار
که تا  جایگه  باقتی  نخچوان                بدین  شاه شد بخت  بیرت  جوان
شه  اران  و  بشت  ایرانیان                         مه  تا  زیان  تاج  شیبانیان
ملک ابو دولف  شهریار  زمین                         جهاندار  ارانی  باک دین
بزرگی  که  با  اسمان  همبرست                  ز تخم  ابراهیم  بیغمبر  است
نه کسی را  بود  فره وجود او                  نه  فرزند  اون  میر  محمود  او
برادرش  چون  ماه  با  ان  با  کزاد                 ابراهیم بن  صفر با فرو داد   

“Мян лайигли иш ахтардым ки, адым дцнйада мяшщурлашсын. Щаким идим, иманы горуйурдум, йер цзцнцн хейирхащ фярман веряни, Мящяммяд сяхавят айыдыр, хейирхащлар эюйцндя. Исмайыл бу ишдя она ата, Аллаща хидмят едян, билийи бязяйян, мцдрик. Дяниз кими цряйи олан, щяйат тяк гыса олан. Онун гардашы бюйцк сяхавят сащиби Ибращим. Бцтцн дцнйанын сежмяляриндян йаранмыш пящляван. Онларын щяр икиси щамыдан уча. Онларын байраьы айдан да ужа. Бир дяфя мяни юз йанында отуртду. Чох салнамяляр охуду, бцтцн фикирляри садалады, сонра бирбаша мятлябя кежди. Туслу Фирдовси тямиз бейинля эюзял сюзляр сюйлямиш. О дцнйаны "Шащнамя"си иля бязямишдир. Бу китабла  юзцня шющрят газанмышдыр. Деди сян онун щямйерлисисян, сянят достусан. Фикир сюйлямякдя она тайсан. Гядим дейилянляря мцвафиг йени бир ясяр йарат. Бу ишинля дцнйа сярвятляриня йени сярвят верярсян. Бу сярвятдя щеч кяси йад етмя, тякчя Арран щюкмдарыны хатырлат. Сян Нахчывана  эяляндян сонра кющня талейин тязялянди. Иранлыларын щимайядары олан Аrран шащы, бцтцн тязялярин тажидары, бцтцн йер цзцнцн фядакары Ябу Дуляф, пак дин сащиби олан Аrран жащанэири. Онун юзц Ибращим  пейьямбярин няслиндяндир вя бюйцк шяхсиййятдир. Она тай олан йохдур, онун  оьлу Мир Мащмуд да мютябяр шяхсдир. Гардашы Ибращим бин Сяфяр ай кими онунла бярабяр олур” (16, s. 250).
Бу бейтлярдян эюрцнцр ки, ХЫ ясрдя Нахчыван щягигятян дя бюйцк мядяниййят мяркязи олмуш вя шеиря-сянятя хцсуси ящямиййят верилмишдир. Щямин дюврдя Нахчыванда тякжя Азярбайжан цчцн йох, щям дя бцтцн  Шярг цчцн бюйцк ящямиййят кясб едян "Эяршаспнамя" кими мющтяшям абидяляр йаранырды.
ХЫ ясрдя йашайыб "Вис вя Рамин" поемасыны гялямя алан Фяхри Эцрэани дя ясяриндя тясвир етдийи жоьрафи яразиляря Азярбайжаны вя  Нахчываны да дахил етмишдир. Поемада тясвир олунан аьыллы, эюзял Эцл образы азярбайжанлы гызыдыр. Онун йашадыьы мямлякят дя Азярбайжан-Нахчывандыр.
ХЫЫ ясрдян етибарян Нахчыван Атабяйляр дювлятинин тяркибиндя олур. Щямин дюврдя Атабяйлярин игамятэащы да Нахчыванда олмушдур. Атабяй Елдяnизин арвады вя оьланлары Жащан Пящляван вя Гызыл Арсланын анасы Мюминя хатун да бурада вяфат етмиш вя щямин ясрдя мяшщур мемар Яжями онун гябри цзяриндя "Мюминя хатун" мягбярясини тикмишдир.
 “Atabəylərin saryında əl-Fərabi, Mucirəddin Beyləqani, Əsirəddin Əxsikəti, Əbu Bəkr ibn Xosrov, Əşhəri, məşhur həkim kimi tanınmış Mövlana Cəlaləddin Ruminin yaxın dostu və həkim Əkmələddin ən-Naxçıvani kimi şairlər yaşayıb yaradırdı və onların sarayı ilə böyük Nizami bağlı idi” (15, s.  229). Nizami Gəncəvi özünün məşhur “Xosrov və Şirin” poemasını Atabəy hökmdarlarına həsr etmişdir. Şairin dostu və dövrün məşhur yazıçısı Əbu Bəkr ibn Xosrov Gəncədən idi. Tez-tez Gəncəyə gedirdi. Sarayda isə Atabəylərin uşaqlarını tərbiyə edirdi. Məşhur Cahan Pəhləvanı və Qızıl Arslanı lap uşaqlıq illərindən o tərbiyə etmiş, müxtəlif elmləri öyrətmişdir. Onun “Munisnamə” adlı əsəri də mədrəsələrdə dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Araz çayı sahilində yerləşən qədim Naxçıvan diyarı özünün zəngin tarixi-keçmişi ilə dünya mədəniyyəti xəzinəsinə əvəzsiz dahi şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Cöğrafi şəraitinə görə Araz çayının fövqündə duran Naxçıvan, böyük strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Sanki Araz çayı Naxçıvanın dünyada tanınma işarə-mərkəzi olmuşdur. Qədim əlyazma mətnlərdə rast gəldiyimiz Araz çayının forma və məzmun baxımdan necə çay olması barədə qısa da olsa məlumat verilir. Şərqin tanınmış böyük alimi İbn əl-Vərdi “Xəridət əl-əcaib və fəridət əl-qəraib” əsərində nümunə olaraq Araz çayı haqqında verilmiş əlyazma mətnin bir hissəsinin XVI əsrdə Mahmud Şirvani tərəfindən tərcümə edilmiş cümləsinə nəzər yetirək.

نهر ارس باذربايجان و هوشديد البحري و بارضه حجاره بعضها ظاهره و بعضها مغطاه بالماء و لهذا السبب لا يجري فيه
الفسق و هو نهر مبارك كثير اماينجو غريقه                                                                                          
“Nəhr Araz Azərbaycandadır ki, Naxçıvandan keçər. Qayət bərk akar və içində böyük taşlar var, bəzi bəllüdür, bəzi degil. Ol səbəbdən gəmi anda yürüməz. Bu dəxi mübarək sudur, qərq olmuşların əksəri nicat bulmuşdur...” (1, s. 126b).  
Həqiqətən də Araz çayı boyunca Naxçıvanın şəhər və kəndlərinin yerləşdiyi bir ərazidə tarixin zəngin arxiv materialları gizlənir. “İstər osmanlı, istərsə də onlardan əvvəlki dövrlərin mənbələrindən Naxçıvan diyarının şəhərləri kimi Naxçıvan və Ordubadın adı qeyd edilir. XVI əsrin II yarısından etibarən şəhərlər sırasına Culfanın (Culha) əlavə olunduğu görülür. Döğrudur, osmanlı narrativ mənbələrində Culfanın “qala” olduğu göstərilsə də, 1590-cı il tarixli İrəvan əyalətinin və 1727-ci il tarixli Naxçıvan sancağının “müfəssəl dəftər”lərində Culfanın “kənd” (“qərye”) olduğu yazılmışdır” (2, s. 15).
Bu gün əlimizdə çox qiymətli əsər olan “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri” qədim Naxçıvan əhalisinin mətanətliliyindən, dəyanətliliyindən, qeyrətindən xəbər verir. Baxmayaraq ki, müəyyən yad elli işğalçılar tərəfindən təqibə məruz qalmış naxçıvanlılar tez bir zaman kəsiyində inkişaf etmiş və tərəqqiyə nail olmuşlar.
Naxçıvan əhalisi həmişə olduğu kimi XVI-XVIII əsrlərdə də öz milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasında fəal iştirak etmiş və etiqad etdikləri dinin mənafeyi üçün mühüm əhəmiyyətli addımlar atmışlar. Elə bunun sayəsində də XVI-XVIII əsrlərdə Naxçıvan tipik bir müsəlman şəhəri, hərbi-inzibati, ticarət, sənətkarlıq mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə Naxçıvan şəhərində 3 came; cameyi-Qızıl Arslan, cameyi-Məhəmməd kəndxuda, cameyi-Şərif və 10 məscid; Ağa məscidi, Hacı Xəlil məscidi, Keçəçi məscidi, Molla Əhməd məhəlləsinin məscidi, Sultan Mahmud məscidi, Hacı Sani məscidi, Bəsri məscidi, Şeyx Əminəddin məscidi, Ətməlik məscidi, İsmayilan məscidləri fəaliyyət göstərirdi. Son zamanlara qədər “Mömünə-xatun” məqbərəsinin kənarında qalan Qızıl Arslan camesi sovetlər dönəmində baxımsız qalaraq yerlə yeksan edilmişdir. Ayrı-ayrı tarixi sənədlərin açılmasında tərcümə edilən Naxçıvan əlyazma mətnlərinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Belə nəşrlərə nümunə olaraq, Elmira Seyidbəylinin “Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri” (6) adlı əsərini göstərmək mümkündür.  
Əlyazma mətnlərdə orta əsr Naxçıvan tibb elminin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan böyük şəxsiyyətlər yetişmişdir. Bunlardan biri Şərq aləmində tanınmış  filosof və həkim Nəcməddin Əhməd ibn Əbubəkr Naxçıvani olmuşdur. Yaxın Şərq ölkələrində geniş tanınmış məşhur alim öz dövrünün böyük filosof və mütəfəkkiri olmaqla, həm də tibb sahəsində zəngin biliyə malik olmuşdur. Nəsirəddin Tusinin tələbəsi məşhur alim İbn əl-İbri (1226-1286) Nəcməddin Naxçıvani barədə belə yazır: “O, böyük fəzilət sahibi, dəqiq elmlərin dərindən bilicisi idi. Öz vətənində fəlsəfə ilə məşğul olurdu. Ölkələri səyahətə çıxdı, xeyli gəzib dolaşdı, axırda kiçik Asiyaya daxil oldu, böyük mənsəblər tutdu, sonra idarəçilik narahatçılığı ilə, əzab-əziyyətləri onu bezdirdi. Oradan Suriyaya yola düşdü” (9, s. 36).
Mənbələrin verdiyi məlumata görə böyük filosof-təbib ömrünün axırında guşəneşin olmuş, heç yerə çıxmamışdır. Yalnız dostları ona baş çəkmişdir.
Naxçıvanın filosof və təbibi, həmçinin böyük mütəfəkkir-aliminin qədim Naxçıvanda dünyaya gəlməsi haqqında Məhəmməd Bağır Xansari (1811-1895) yazır:  “O, böyük şəxsiyyət Naxçıvan şəhərindən idi və İbn Sinanın əsərlərinə şərhlər yazırdı” (9, s. 36).
 Əlyazma mənbələr Naxçıvana aid orta əsr fəlsəfi irsinin nümayəndəsi olan filosof və həkim Nəcməddin Naxçıvani haqqında belə yazır: “Naxçıvani bir filosof kimi Şərq peripatetizminin mükəmməl bilicisi olmuş, ancaq ardıcıl aristotelçi olmamışdır. O İbn Sinanın kitablarını tənqidi planda araşdırmış, onun bəzi doktrinalarına qarşı öz etirazını bildirmişdir. Mübahisə doğuran fəlsəfi məsələlərdən biri nəfsə dair idi. İnsan cisminin məhvindən sonra nəfsin yaşamasına inanan Naxçıvani Şərq peripatetiklərinin əleyhinə olaraq, İbn əl-İbraninin qeyd etdiyi kimi, “tənəsux  təliminə” güclü meyl etmişdir” (9, s. 37).
XIII əsrdə yəhudi filosofu İbn Kəmmunə İsraili də başqaları kimi N. Naxçıvaninin əsərlərinə şərh yazaraq peripatetik fəlsəfə ilə ona qarşı yönəldilmiş tənqidi fikirləri barışdırmağa səy göstərmişdir. Xucəndi isə N. Naxçıvaninin İbn Sina təliminə dair dediyi tənqidi fikirləri qəbul etməmişdir.
Filosofun bir neçə tanınmış məşhur əsərləri olmuşdur ki, dünyanın diqqətini özünə cəlb etdirmişdir. “Məntiqin məğzi və fəlsəfənin xülasəsi” (“Lübab əl-məntiq və xülasət əl-hikmət”), traktatının bir əlyazması Nəcəf şəhərində mühafizə edilir. Onun İbn Sinanın “Tibb qanunu” (“əl-Qanun fi-tibb”) kitabına yazdığı şərh Parisdə, “İşarələr və qeydlər” (“əl-İşarət vət-təlbihat”) kitabına yazdığı şərh İstanbulda saxlanılır” (10, s. 303).
Naxçıvana dair orta əsr əlyazma mətnlərinin tarixi köklərini nəzərdən keçirdikcə bir daha tam yəqinliyə şahid olursan. Mənbələrdə oxuyuruq: “XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda incəsənət xeyli inkişaf etmişdi. Musiqişünaslıq bir fənn kimi riyaziyyat üstündə gedirdi. XI əsrdə başqa müasirləri ilə yanaşı Əbülhəsən Bəhmənyar da musiqişünaslığa xüsusi maraq göstərmiş, bu barədə ayrıca traktat yazmışdır. O dövrdə memarlıq və xəttatlıq sahəsində isdedadlı sənətkarlar yetişmişdir. Naxçıvanda 1162-ci ildə Yusif ibn Quseyrin, 1186-cı ildə Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə xatının sərdabələrini tikmiş Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani XII əsrin böyük sənətkarlarındandır. Başdan-başa həndəsi nəqşlər və kitabələrlə bəzədilmiş bu abidələr təsviri sənətin müxtəlif növlərini özündə təcəssüm etdirir” (11, s. 57).
Əlyazma mətnlərində Naxçıvanın tarixi köklərinə dair xüsusi bir zənginlik bəxş edən orta əsr alim və filosof nümayəndələri dövrünün tanınmış elm adamları ilə yanaşı, xilafət başçılarının da böyük  rəğbətini qazanmışlar. Xəlifə Nasir li-Dinillah (1180-1225) tərəfindən yüksək qiymətləndirilən elm adamlarından biri də Hinduşah Naxçıvani olmuşdur. H. Naxçıvani də öz növbəsində ona qarşı elmi əsərlər yazmaqla münasibətini bildirir.  “Tarixi mənbələrdən Nasir li-Dinillahın 45 illik hakimiyyəti zamanı xilafətin möhkəmləndiyi göstərilir. Hinduşah Naxçıvani (XIV əsr) Nasir xəlifənin geniş məlumata malik olduğunu, fiqhi dərindən bildiyini, habelə hədislərə dair “Ariflərin ruhu” (“Ruh əl-Arifin”) adlı kitab tərtib etdiyini yazır. Həmin dövrdə xilafətin ictimai-siyasi həyatında türklərin (azərbaycanlıların) geniş fəaliyyət göstərmələri faktı diqqəti cəlb edir: Əbunnəcib Sührəvərdi, Məhəmməd Hibbətullah oğlu Səlmasi və başqalarının Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demələri, Xilafət divanına nəzarət etmək vəzifəsinin Yunis Müzəffər oğlu Urməviyə tapşırılması və s. Görünür, bu, xəlifənin özünün yarımtürk olması ilə bağlıdır; onun anası Zümrüd xanım azərbaycanlı (türk) qızı idi” (11, s. 63).
Əsaslı mənbə sayılan qədim Naxçıvan əlyazma mətnlərinin tarixi kökləri istər elmi mətnin, istərsə də onunla bağlı verilən bilgilərin hansı məxəzlərə söykəndiyini göstərmək zəruri bir məsələ hesab etmək olar. Böyük şəxsiyyətlərin qələmə aldıqları əsərlər sırasında duran əlyazma mətnləri nəinki Naxçıvan ərazisində yaşamaqla yüksəlmiş, həmçinin Azərbaycanın digər bölgələrində də zəngin biliyə malik olan insanların əməyi yüksək qiymətləndirilmişdir. Yüksək fitri istedada, hərtərəfli elmi biliyə malik olan XI-XII əsr nümayəndələrindən biri Həddad ibn Bəkran Əbul-Fəzl ən-Naxçıvani olmuşdur ki, onun haqqında tanınmış tarixçi alim Yaqut əl-Həmavi xəbər vermişdir. “Yaqut əl-Həmavinin verdiyi məlumata görə həmin dövrlərdə Gəncədə “Dər əl-kutub” (“Kitablar evi”) adlı böyük kitabxana olmuşdur. Bu kitabxananın xəzinədarı isə Həddad ibn Bəkran Əbul-Fəzl ən-Naxçıvani imiş” (12, s. 121).
Böyük dühalar yetişdirmiş Naxçıvan tarixi həqiqətləri  üçün bu heçdə yeganə kitabxana xəzinədarı olmamışdır. Bu dövrdə Marağada yaradılan ən böyük elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri də Marağa rəsədxanası olmuşdur. Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında Marağa şəhərinin qərb tərəfindəki bir təpənin üzərində, 1259-cu ildə rəsədxananın tikintisinə başlanmış və başa çatdırıldıqdan sonra, onun nəzdində zəngin bir kitabxana yaradılmışdır. Həmin kitabxana məhsi Nəsirəddin Tusi tərəfindən yaradılmışdır. Bu kitabxananın zənginləşdirilməsi üçün Bağdad, Hələb, Dəməşq, Misir və başqa şəhərlərə, eləcə də Naxçıvana rəsədxana üçün kitab alıb gətirmək məqsədilə adamlar göndərilmişdir.
Sənətə və sənətkarlığa dərin hörmət bəsləyən və himayədarlıq     göstərən orta əsr intibahının qurucusu Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin nümayəndələri öz saraylarında kitab incəsənəti ustalarını,- xəttatları,-rəssamları, müzəhhibləri, cildçiləri və başqa sənəd adamlarını,- toplayaraq, böyük bir miniatur və elmi-bilik məktəbi yaratmışdı. Əlyazma mətnlərdə Naxçıvan tarixi həqiqətləri zaman keçdikcə öz zəngin varlığına sahib olacaq və “Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi”  öz aktuallığını bir daha aşkara çıxaracaqdır.        
Naxçıvan əlyazma mətnlərinin ən böyük xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün reallıqları özündə əks etdirir. İstər XII-XIII əsr Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin qiymətli, eyni zamanda ən zəngin əlyazması olan “Munisnamə” əsəri, istərsə Azərbaycan mədəniyyəti tarixində XIII-XIV əsrlərdə çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan bir alim, şair və dövlət xadimi kimi tanınan Hinduşah Naxçıvaninin “Əs-Sihah əl-əcəmiyyə” əsəri və istərsə də XIX əsrin görkəmli nümayəndəsi olan Hacı Molla Məhəmməd Naxçıvaninin “Qürrətul-Əbsar” (Gözlərin nuru), “Dürrətül-Əbrar” (Söylənilməmiş inci sözlər), “Kəşkülü-Nur” (Nur Qabı), “Məzahir ən-Nur” (Nurların zahir olduğu yerlər) və “Səhabəd-Dümu” (Buludların Göz yaşları) (5) kimi böyük əhəmiyyətə malik olan əsərləri Naxçıvan həqiqətlərinin bariz nümunəsidir ki, heç zaman tarix səhnəsindən silinməyəcəkdir.
“Munisnamə” əsəri XII-XIII əsr Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin iqamətgahında yazılan nadir əlyazma nüsxəsidir. Son dövrlərə qədər tədqiqatçıların diqqətindən yayınmış “əs-Sihah əl-əcəmiyyə” lüğəti Azərbaycan ərazisində, azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən tərtib edilmiş, ilkin dövrlərdə dilimizin leksikası və nəsri haqqında məlumat verən qədim və hələlik yeganə abidə kimi diqqəti cəlb edir. Farsca-türkcə ikidilli lüğət olan “əs-Sihah əl-əcəmiyyə”də 5117 fars sözünün müqabili kimi verilmiş türk mənşəli sözlərin təxmini sayı 10.000-ə yaxındır.
Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvani “dövrünün görkəmli tarixçisi, mütərcimi, munşisi, şairi və dilçisi olmuş, özündən sonra “əl-Sihah əl-əcəmiyyə” adlı  farsca-türkcə lüğətini, ərəb dilində yazılmış “Məvarid əl-ərəb” adlı məşhur tarixi əsərini və bir sıra farsca şerlərini irs qoyub getmişdir” (4, s. 5).    
Digər əlyazma mətnlərdə qarşılaşdığımız Naxçıvan tarixi üçün səciyyəvi olan Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvaninin oğlu Mяhяmmяd иbn Hиnduшah Naxчыvanи (1293-1376) qяdиm Naxчыvan torpaьыnыn bяшяr mяdяnиyyяtи vя tarиxиnя baьышladыьы яn bюyцk шяxsиyyяtlяrdяn bиrиdиr. Heч tяsadцfи deyиl kи, onun “Dяstur яl-katиb fи tяyиn яl-mяratиb” яsяrиnиn 1396-cы иldя цzц kючцrцlmцш vя hazыrda Иstanbulda Kюrpцlцzadя kиtabxanasыnda saxlanыlan nцsxяsиnиn katиbи bu bюyцk шяxsиyyяtи aшaьыdakы kиmи tяqdиm edиr: “Яl-Mюvla-yи яl-mяrhum-и яl-sяиd-и Шяms яl-mellяti vяddиn Mяhяmmяd bиn Hиnduшah Naxчыvanи яl-moшtяhr be Шяms яl-monши” (“Mцnши sяnяtиnиn Gцnяши adы иlя mяшhur olan mиllяtиn vя dиnиn Gцnяши, xoшbяxt mяrhum Mюvlana Mяhяmmяd bиn Hиnduшah Naxчыvanи”) (7, s. 503).
Яmяk fяalиyyяtиnя mцnшиlиklя (katиblиklя) baшlasa da bu sahяdя яn yцksяk ada layиq gюrцlsя dя, sonrakы fяalиyyяtиndя dиnи ишlяrdя чalышmыш vя qeyrи-adи savadы, qabиlиyyяtи, иstedadы vя haqqa tapыnmasы иlя bu sahяdя dя “Qazи яl-qцzzat-и mяmalиk” (Mяmlяkяtlяrиn qazиlяr qazиsи=baш qazи) яn alи dиnи hakиm rцtbяsиnя чatmышdыr.
Hяlяlиk onun elm alяmиnя 2 яsяrи mяlumdur. Bиrиncи яsяr “Sиhah яl-furs” (“Farsыn sяlиsи”) Fars dиlиnиn иzahlы lцьяtиdиr. 2300 sюz vя иbarяnиn иzahыna hяsr olunmuш bu яsяr dиbaчяdяn, 25 baшlыq vя 431 fяsиldяn иbarяt olub, o qяdяr mцkяmmяl tяrtиb edиlmишdиr kи, sonrakы dюvrlяrdя lцьяt tяrtиbatчыlarы цчцn mяnbя olmuшdur. Яsяrиn юzяllиyи ondadыr kи, o, tяkcя иzahlы lцьяt olaraq qalmыr, юzцndя чoxlu Azяrbaycan-Tцrk dиlи materиalы, etnoqrafиk mяlumatlar, шeиr nцmunяlяrи, dиlчиlиyя daиr maraqlы fиkиrlяr vя s.-nи ehtиva edиr. Bu яsяr 1962-cи иldя Tehranda doktor Я.Taяtи tяrяfиndяn Fars dиlиndя nяшr edиlmишdиr.
Mяhяmmяd иbn Hиnduшah Naxчыvanиnиn иkиncи яsяrи “Dяstur яl-katиb fи tяyиn яl-mяratиb” (“Vяzиfяlяrиn tяyиn edиlmяsиndя katиblяrя gюstяrиш”)dиr. Bu яsяrиn yazыlma tarиxи dя maraqlыdыr. Gяnc yaшlarыnda Tяbrиzя gяlиb burada Hцlakиlяr sarayыnda malиyyя ишиndя чalышan  Mяhяmmяd иbn Hиnduшahыn fиtrи иstedadы qыsa bиr zamanda цzя чыxmыш, Fяzlullah Rяшиdяddиnиn oьlu, sonralar vяzиrlиyя yцksяlmиш Qиyasяddиn Mяhяmmяd Rяшиdиnиn mцnши vя nяdиmи olmuш, yuxarыda deyиldиyи kиmи, “Шяmsи-mцnши” (Mцnши sяnяtиnиn Gцnяши) adыnы qazanmышdыr. Qиyasяddиnиn yanыnda Elxanи hюkmdarы Sultan Яbu Sяиd Bahadur xanla tanыш olmuшdur. Bahadur xan ondakы qeyrи-adи qabиlиyyяtи mцшahиdя edяrяk ondan dюvlяt quruluшu vя иdarячиlиk sиstemи haqqыnda bиr яsяr yazmasыnы иstяmишdиr. Belяlиklя, “Dяstur яl-katиb fи tяyиn яl-mяratиb” яsяrиnиn yazыlmasы baшlanыlmышdыr. Bu proses чox uzun sцrmцш vя 1366-cы иldя tamamlanmышdыr vя tale elя gяtиrmишdи kи, neçə иllяr sonra яrsяyя gяlmиш bu kиtab Cяlarи hюkmdarы Шeyx Цveysя tяqdиm olunmuшdur (3, s. 178-179).
Mяhяmmяd иbn Hиnduшah hяm dя gюzяl шaиr olmuшdur vя bиr шeиrиndя Vяtяnиndяn-Naxчыvandan bяhs edяn шaиr, onu Nяqшi-Cahan (dцnyanыn bяzяyи) adlandыrыr. Lakиn hяm dя mяmur юzbaшыnalыьы vя vergи yыьыcыlarыnыn tamahkиrlиyи цzцndяn onun daьыlmaьa vя boшalmaьa цz tutduьunu цrяk aьrыsы иlя qeyd edиr, Baьdad vя Tяbrиzdяn savayы, kиmsяnиn baшqa belя bиr ecazkar mяmlяkяt gюrmяdиyиnи vя haqqыnda eшиtmяdиyиnи bяyan edиr. Naxчыvanыn pиs vяzиyyяtя dцшmяsи, яhalиnиn, elяcя dя, mцtяxяssиslяrиn buradan kюч etmяsи ona чox aьыr tяsиr etmиш vя юz яsяrиndя bu юlkя barяdя чoxlu dяyяrlи mяlumatlar vermишdиr. Bu baxыmdan onun yuxarыda bяhs etdиyиmиz шeиrи dя чox maraqlыdыr:
Sevgиlи юlkяmи vя Vяtяnиmи yada salanda,
Xarabalara gюzlяrиmdяn qanlы yaш axar oldu.
Mяnиm юlkяm цrяyиm tяk чяrxиfяlяkdяn xarab oldu,
Xatиrиm fяlяyиn sınaq иmtahanыna tuш oldu.
Naxчыvan Nяqши-cahan иdи, fяlяyиn hюkmцndяn,
Qurd vя qarьalara Nяqши-cahan mяkan oldu.
O zalыm dиnsиz hakиm mяzlumlarы mяhv edиr,
Zиnhar, ey adиl шah, o zalыmыn mяhvi tamam oldu.
Ey шah, onlarыn dяfи цчцn xalqa mиnnяt eylяmя,
Sяnиn mиnnяtиn hяr zaman ulu yaradandan oldu (7, s.469).
Əlyazma mətnlərdə Naxçıvan tarixi həqiqətlərinin dərin köklərinə dair materiallar bir o qədər olmasa da müəyyən elmi tədqiqat axtarışları öz bəhrəsini verməkdədir. Bu elmi tədqiqat axtarışlarından hasilə gələn əsərlərdən biri də XI əsr şairi Əsədi Tusinin “Gərşaspnamə” poemasıdır. Həmin poemanın əlyazma nüsxəsinin əvvəlində Naxçıvan haqqında belə deyilir:
Layiqli iş gəzib hey fikirləşdim,
Adımı tarixlərə necə yazım mən.
Bəlkə hakim olum, ya dinə arxa,
Bəlkə şah yanında adi bir darğa.
Məhəmməd adildir, sahibi-hünər,
Atası İsmayıl Həsi dərdimi bilər.
Allahpərəst, müdrik, bilik axtaran,
Səbrli, əliaçıq, qəlbi geniş insan.
Onun qardaşıdır böyük İbrahim,    
Əsli, nəcabəti, dünyaya hakim.
Hamıdan üstündür, yeri şah yanı,
Onun bayraqları tutub dünyanı.
Bir dəfə məclisdə yanında oldum,
Mənə hörmət etdi hər iki hakim.
Yaxşı adlardan söhbəti saldı,
Köhnə dastanları əlinə aldı.
Fikrini bildirdi olub keçənə,
Elə o yerdəcə söz düşdü belə.
Dedi: - Firdovsi, Tusi ağıllı olub,
Ondan dastanlar yadigar qalıb.
“Şahnamə”silə bəzəndi dünya,
Dastanda oldu sanki bir xülya.
Sən ona yerli, özündə şair,
Söz mülkündə olduqca mahir.
Köhnə bir dastan dilə gətir sən,
Bir yeni dastanı bizə yetir sən.
Elə bir dastan bizlərə söylə,
Onu bilməyib bir kimsə hələ.
İşdən xəbərdar olmasın kimsə,
Yalnız Arran şahı yazsın tarixə.
Sən Naxçıvana gələndən bəri,
Şahın sayəsinə bəxtin gətirdi” (8).
 Bu beytlərdən məlum olur ki, saray əyanlarından olan Məhəmməd ibn İsmayıl Həsi və onun qardaşı İbrahim şairi öz evinə dəvət edir. Onlar məclisdə ədəbiyyatdan söhbət edirlər. Söhbət Firdovsidən, onun yazdığı “Şahnamə”dən düşür. Çox güman ki, həmin anda qardaşlar Əsədiyə məsləhət bilirlər ki, şaha bir dastan ithaf etsin və o da Firdovsi kimi şöhrətlənib tarixə düşsün. Şairə xatırladırlar ki, şah səni Naxçıvanda yaxşı qarşılamış, onun hesabına bəxtin gətirmişdir.   
Sonrakı misralarda şair Rəvvadi hökmdarı Əbu Duləfi mədh edir:
Əbu Duləf dünyada cəsur şahdır,
Arran cahandarı, dini də pakdır.
Göylərə çatır onun şöhrəti,
İbrahim peyğəmbərdir nəcabəti.
Onun səxavəti olduqca çoxdur,
Oğlu Mir Mahmuda çatan yoxdur.
Onun qardaşı pak doğulmuş ay,
Hanı İbrahim ibn Səfərə tay” (8).  
Bu əlyazmalardan məlum olur ki, XI əsrdə paytaxtı Naxçıvan olan Rəvvadi hökmdarı Əbu Duləf milli mədəniyyətin, ədəbi mühitin inkişafına xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Məhz onun sifarişi ilə məşhur Şərq şairi Əsədi Tusi “Gərşaspnamə” epopeyasını yazmışdır. Epopeyanın məzmununu qədim Şərq tarixi və mifologiyası təşkil edir.  
Əsaslı yazılı mənbələr onu deməyə imkan verir ki, həqiqətən milli mədəniyyətimizin fövqündə duran qədim Naxçıvan əlyazma mətnləri bir mənəvi sərvət olaraq bu gün öz bəhrəsini verməkdə davam edir.  
Muxtar Respublikamızda hər bir sahədə olduğu kimi elm sahəsində də böyük uğurlar əldə olunmuşdur. Bu uğurlardan biri də AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun payına düşür ki, milli-mənəvi sərvətimiz olan qədim əlyazma nüsxələri tədqiqata cəlb olunmuş və nəticədə tərcümə edilərək öz doğma dilimizdə ictimaiyyətin ixtiyarına verilmiş, ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi Naxçıvan tarixi haqqında həqiqətlərin aşkara çıxmasına böyük təsir göstərmişdir.
Bu tərcümə olunan əsərlərdən biri də XII-XIII əsrlər Naxçıvan Atabəylər Dövlətinin sarayında ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi tarixdə ədəbi mühitə verilən qiymətin bariz nümunəsi olan “Munisnamə”dir ki, öz dövrünün zəngin xüsusiyyətlərinə malikdir. Əsərdə  eramızdan əvvəl Naxçıvanda baş verən mühüm və olduqca əhəmiyyətli olan tarixi hadisələr qələmə alınmışdır. Naxçıvan tarixi üçün maraqlı və olduca zəngin olan bu hadisələrdən biri də “Əshabi-Kəhf” əhvalatı olmaqla daha çox diqqəti cəlb edir. Əsərdə göstərilən Dağ Yunis dövründə “Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi” öz mədəni irsini qoruyub saxlamış və inkişaf etdirmişdir.   
                                 Bura bиr bol meyvяlи baьdыr,
                                 Nadиr иncиlяrиn olduьu mяkandыr.
                                 Dahilər vətəni o Naxçıvandır,
                                 Əzəli əbədi Nəqşi – Cahandır (13, s. 27).

Ədəbiyyat
1. İbn əl-Vərdi. Xəridət əl-əcaib və fəridət əl-qəraib, Misir 1324 h.q.  540 s.
2. Məmmədov H.  Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, Araşdırma, qeyd  və şərhlərin müllifi,  Bakı: Elm,  2001. 374 s.
3. .Pиrиyev V, Naxчыvan tarиxиndяn sяhиfяlяr, Bakы: Mцяllиm, 2004, 126 s.
4. Naxçıvani H. Əs-Sihah əl-əcəmiyyə, Bakı: Şərq-Qərb, 1993, 295 s.
5. Naxçıvani M. Səhabəd-Dümu, Naxçıvan Əlyazmalar Fondu, 1295 h.q. 492 s.
6. Seyidbəyli E. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri, Bakı: Elm, 2000. 280 s.
7. Мухаммед ибн Хиндушах Нахчывани, Дастур ал катиб фи тайин ал-      маратиб (критический текст предисловие и указатели А.А.Али-заде-на персидском языке), т.1, ч.2, Москва: Наука, 1971, 592 с.
8.    Sənan İbrahimov. Əsədi Tusi və Fəxri Gurgani. Bakı-2002, 250 s.
9. Məmmədov Z. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri, Bakı,   1986, 176 s.
10. Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti, Bakı, 1997, 520 s.
11. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994, 340 s.
12. Şərifli K. Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabxanaları, Bakı, 2009, 190 s.
13. İbrahimov S. Munisnamə, Naxçıvan, AzTU, 2008, 147 s.
14. Rom Landaun, “İbn əl-Ərəbinin fəlsəfəsi”, 1952, 360 s.   
15. Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı-1983, 266 s.
16. Bertels E. İstoriya persidsko-tadjikskoy literaturı. Moskva-1965, 556 s.
17. İsmayıl Hacıyev, Əbülfəz Amanoğlu. Tarixdə və Günümüzdə Naxçıvan. Ankara-1998, 92 s.
18. Moinin “Ensiklopediyası”. İran, Tehran, 1371.
19. Əli Əkbər Dehxuda. “Lüğətnamə”. İran, Tehran, 1385.